Giữa không gian những làng quê Quảng Trị, những ngôi nhà rường bình dị mà vững chãi, nhỏ bé nhưng chứa đầy nội tâm, là nơi chốn để tìm về, mộc mạc, thanh bình. Mặc cho thời gian trôi qua, theo dòng lịch sử, những ngôi nhà rường vẫn tồn tại kiên định, bao bọc chở che những cư dân hiền lành, chân chất vùng đất nắng gió Quảng Trị.
Tích Khánh Đường, một trong những ngôi nhà rường nổi tiếng tại làng Hội Kỳ, xã Hải Chánh, huyện Hải Lăng
Vùng đất Quảng Trị là vùng cư trú chủ yếu của bộ phận cư dân Việt từ phía Bắc vào định cư và lập nghiệp từ sau thế kỷ XIV. Sự hình thành và phát triển các kiểu thức nhà ở dân gian gắn bó mật thiết với lịch sử tụ cư và tiến trình phát triển kinh tế - xã hội của các nhóm cư dân trên vùng đất này. Nhà rường, một trong những lối kiến trúc gắn bó mật thiết với đời sống của cư dân miền Trung nói chung, Quảng Trị nói riêng.
Sau lũy tre làng, hàng cau vút gió là những ngôi nhà rường cổ kính, bình dị và gần gũi. Ngôi nhà rường nhỏ bé mà vững chãi, ôm ấp, vỗ về những gia đình qua thăng trầm lịch sử. Nhà rường là loại hình nhà ở kiên cố bền vững, kết cấu bộ khung nhà gồm cột, trếng, xuyên, rui mè bằng gỗ tốt chịu lực, được tạo thành bởi những con rường hay còn gọi là tay kèo chồng lên nhau, kết cấu hoàn toàn bằng chốt, khớp mộng tháo lắp dễ dàng.
Ngôi nhà rường của ông Hoàng Kim Phùng ở xã Cam Hiếu huyện Cam Lộ
Làng quê thanh bình bên dòng Hiếu Giang - làng Vĩnh An xã Cam Hiếu huyện Cam Lộ. Chúng tôi tìm đến ngôi nhà rường của ông Hoàng Kim Phùng, một ngôi nhà có kiến trúc đặc trưng của nhà ở miền Trung. Đây là ngôi nhà rường có lịch sử 300 năm, do Trung lang Tướng Hoàng Kim Hùng kế nghiệp. Theo lịch sử ghi lại, năm 1789 Hoàng Kim Hùng được vua Quang Trung phong Trung lang Tướng quân, chỉ huy một đội quân tinh nhuệ của vua Quang Trung. Trung lang tướng đã đón vua Quang Trung và bộ tham mưu tại ngôi nhà này. Thời điểm đó ngôi nhà 5 gian 4 vài. Cánh đồng trước nhà là thao trường của nghĩa quân trước khi xuất trận ra Bắc diệt quân Mãn Thanh.
Nối tiếp theo dòng lịch sử, các đời con chau sinh sống trong ngôi nhà này. Trải qua thăng trầm của lịch sử, bao lần phá hoại của thiên tai, chiến tranh loạn lạc. Ngôi nhà bị tháo dỡ vào năm 1947, được dựng lại vào 1951. Giờ đây, con cháu dòng dõi Hoàng Kim tề tựu dưới mái hiên nhà cổ kính, đoàn kết, thương yêu, đùm bọc lẫn nhau. Mỗi dịp có lễ lạt, con cháu trong họ tề tựu về dưới ngôi nhà này, cùng ôn lại truyền thống tốt đẹp của tổ tiên.
Không gian bố trí của ngôi nhà rường gắn liền với thói quen sinh hoạt, đời sống
Nhà ở là không gian cư trú chính của con người, là tổ ấm gắn bó nhiều mặt của các thành viên trong quan hệ gia đình, từ đó mở ra quan hệ với xóm giềng, làng nước, xã hội bên ngoài. Việc lựa chọn kiểu dáng, kết cấu, sử dụng vật liệu cũng như bố trí, sắp xếp nội, ngoại thất các công trình kiến trúc phản ánh nhận thức tư duy của người dân về văn hoá ở.
Nhà rường miền Trung nói chung và Quảng Trị nói riêng thường là sự tái tạo lại nét tự nhiên của thiên nhiên mộc mạc theo kiểu cách riêng phù hợp với điều kiện văn hóa, lịch sử, khí hậu, thời tiết, đất đai vùng nhiệt đới khiến cho không gian cư trú của ngôi nhà là một không gian thu hẹp của môi trường sinh thái, vừa có lợi ích kinh tế, vừa tạo cảnh quan thoáng đãng và nghệ thuật cho ngôi nhà vườn.
Ở vùng nông thôn Quảng Trị, còn rất ít gia đình vẫn còn giữ lại được ngôi nhà rường
Ngôi nhà chính thường có số gian lẻ (1,3 hay 5) đi kèm với một hoặc hai chái; mặt bằng nhà chính bao giờ cũng được tôn nền cao hơn hẵn.
Kiến trúc nhà rường Quảng Trị là một kết cấu khung gỗ chịu lực được liên kết chặt chẽ bằng hệ thống các vài kèo và bằng sự ghép nối các cấu kiện trong từng vài kèo lại với nhau theo một sự sắp xếp có trật tự và đạt đến trình độ kỹ thuật tinh xảo. Toàn bộ các cấu kiện chính nối với nhau hoàn toàn không nhờ vào một thứ nguyên liệu sắt, thép nào.
Trong công trình kiến trúc ngôi nhà rường điển hình, trang trí chạm khắc trên các cấu kiện gỗ là nghệ thuật làm đẹp cho kiến trúc ngôi nhà thêm phần tinh tế, trang nhã. Dưới bụng các xà thường chạm các hoạ tiết bát bửu, dây leo, các loại quả kết hợp với các đường diềm hồi văn, kỷ hà. Với sự tinh xảo, chính xác của các chi tiết, cấu kiện có thể thấy trình độ của những người thợ tài hoa, có bãn lĩnh và khả năng mới dựng nên hình hài những ngôi nhà rường.
.jpg)
Ông Hoàng Tranh, một người rất đau đáu với việc giữ gìn ngôi nhà rường cha ông để lại
Ðối với những gia đình khoa bảng, quan lại ở gian giữa còn gắn các bức hoành phi, câu đối nhằm tôn thêm vẻ uy nghiêm cho gian thờ là trung tâm của nội thất. Ở ba gian giữa đều có cửa lớn ra vào.
Nhìn chung, cách bố trí không gian của nhà rường Quảng Trị nói riêng và miền Trung nói chung, không cầu kỳ, phức tạp; đảm bảo được sự hợp lý, thoải mái cho con người đồng thời phát huy được nét đẹp truyền thống trong văn hóa ứng xử với tổ tiên ông bà, những người đã khuất. Tuy có những ảnh hưởng nhất định của lễ giáo phong kiến nhưng cũng không đến mức nặng nề. Ðó là nét văn hóa trong tập quán ở của người Việt Quảng Trị.
Trong đời sống cộng đồng làng xã, làng, xóm nói chung có nhiều mối quan hệ ràng buộc. Người Quảng Trị quan niệm bán anh em xa, mua láng giềng gần. Quan hệ láng giềng được mở rộng thành quan hệ làng xóm. Quan hệ này thể hiện rõ lúc các thành viên gặp phải khó khăn, nhất là trong những trường hợp cần đến sự giúp sức của cộng đồng như xây dựng nhà cửa, đồng áng mùa vụ, cưới gả, tang ma, hội hè. Thực tế ở vùng quê Quảng Trị những ngôi nhà rường mang số phận khác nhau, dù gắn bó với cuộc đời, những biến cố mỗi một gia đình. Ngôi nhà không chỉ là sợi dây kết nối truyền thống hiện tại, còn là nơi tối lửa tắt đèn có nhau.
Phục chế nhà rường tại một xưởng mộc xã Cam Chính
Nhà ở dân gian truyền thống nói chung, nhà rường nói riêng là kiến trúc đặc sắc mà các thế hệ tiền nhân đã tạo dựng không chỉ đóng vai trò tích cực đối với cuộc sống người dân trong các thời kỳ lịch sử trước đây mà còn có ý nghĩa quan trọng trong đời sống xã hội hôm nay và mai sau.
Với sự tàn phá của thiên nhiên từ mưa nắng, lụt bão, hoả hoạn, đặc biệt là các cuộc chiến tranh bom đạn ác liệt và ly tán, phần lớn nhà cửa của người dân đã bị hư hại. Hiện nay, ngoài làng Hội Kỳ còn có gần 30 ngôi nhà rường vẫn giữ nguyên nét đẹp thì rãi rác ở các miền quê Quảng Trị vẫn tồn tại nhà rường truyền thống. Làng quê Vĩnh An xã Cam Hiếu và làng Ba Thung xã Cam Tuyền là số ít còn lại.
Phục chế nhà rường tại một xưởng mộc xã Cam Chính
Trong cuộc sống hiện đại, những ngôi nhà rường được phục dựng từ những người trăn trở đam mê với lối kiến trúc văn hóa dân gian độc đáo này.
Do hoàn cảnh chiến tranh và thiên tai, sự tác động của quá trình đô thị hoá trong các khu vực nông nghiệp, nông thôn nên nhà ở dân gian đang phát triển theo chiều hướng bền vững, hiện đại và cao tầng hoá đã làm cho kiến trúc cổ truyền, kiến trúc nhà rường mai một nhiều hơn. Việc quy hoạch để bảo tồn, động viên nhân dân bảo quản, giữ gìn, không phá bỏ những ngôi nhà được coi là có giá trị tiêu biểu đi đôi với những chính sách thích đáng để khuyến khích nhân dân tu bổ, tôn tạo và phục dựng nhà ở dân gian truyền thống luôn là vấn đề đặt ra cấp thiết.
Không gian kiến trúc nhà rường được bố trí tại các quán cà phê mang phong cách hoài niệm
Hoài niệm về một thời đã xa, về sự yên bình vững chãi của mái nhà rường ngày xưa, những không gian xanh giữa lòng thành phố được hình thành, đó là những quán cà phê, trà đạo phong cách nhà rường. Không quá ngạc nhiên khi rất nhiều người tìm đến những không gian này để tìm lại với quá khứ. Dù cho thiết kế, kiến trúc của những quán cà phê nay không đúng nghĩa của những ngôi nhà rường truyền thống, nhưng những không gian này cũng phần nào thỏa mãn ước vọng hoài cổ của con người trong sự xô bồ đời sống đô thị.
Trần Tú